BORNEO LONGHOUSE" YASAMLARDAN DÜNYA MIRASLARINA B O R N E O

Kendimi ödüllendirmek bundan daha iyi olamazdi. Zira neredeyse iki ay hasta yatmis, CMV (CytoMegaloVirus), beni alt etmis ama içimdeki gezgin virüsünü alt edememisti.. Önümde Güney Çin Denizi'ne bakan yüzüyle Borneo, beni bekliyordu. Dünya Mirasi Gezginleri'nin programiydi bu... Kafatasi avcilarinin vatani Borneo, dünyanin Grönland ve Papua Yeni Gine'den sonra üçüncü büyük adasiydi ve Endonezya-Malezya-Brunei Sultanligi topraklarindan olusuyordu. Biz, yagmur ormanlarindaki endemik bitki ve hayvan türleri ile Dünya Doga Miraslari'nin bulundugu Malezya'ya bagli Sarawak ve Sabah eyaletlerine yogunlasacaktik. Çünkü 32 etnik yerli yasaminin en karakteristikleri ile milyonlarca yarasa'ya ve yuvalarindan afrodizyak elde edilen kirlangiç'lara ev'lik yapan dünyanin en büyük magaralari da buradaydi. SARAWA

K EYALETI: On üç eyaletten olusan Malezya'nin en büyük eyaleti Sarawak (Ikibuçuk milyon nüfus), içinde Malay, Çinli, Iban, Orang Ulu, Penan,Kayan gibi birçok etnik grubu barindiriyor. Baskent Kutching (Kedi anlaminda), Sarawak nehri kiyisinda cici-temiz-derli toplu bir sehir. Buradan MIRI ve MULU doga miraslarina pervaneli uçaklarla uçmadan önce Bako Milli Parki'na gidip, med-ceziri, suda yetisen agaçlari inceleyip, yagmur ormani çikisinda denizde serinlemeyi ihmal etmemelisiniz. Iban yerlilerinin o çok bahsedilen "uzun ev" yasamlarini görmek içinse konaklamali 4,5 saat otobüs yolculugu ve sonrasinda kiçtan motorlu kanolar ile göl ve nehirde 1 saat yolculuk yapmak gerekiyor. LONGHOUSE(Uzun Ev) YASAMLAR: Sarawak-Batang Ai bölgesindeki IBAN yerli kabilesinin karakteristik yasam biçimleri,keske biz de böyle yasayabilseydik dedirtiyor. O dayanisma ve birliktelik ruhunda karsilikli saygilari göz aliyor. Bizim gittigimiz 29 ev'lik NANGA UKOM köyü, bütün ilkelligine ragmen hayatindan memnun güleryüzlü kabile üyelerinin hayata ne kadar saglam bastigini gösteriyor. Bu evden köy, birbirine bitisikmis gibi duran birçok evden olusuyor. Her ailenin bir odasi var ve bunlar ortak büyük bir koridora açiliyor. Bu koridor, köyün meydani durumunda ve bütün ortak hayat burada geçiyor. Köpekler, tavuklar v.b. dahil. Odalar, yatak odasi- mutfak- oturma gibi her türlü ihtiyaca cevap verirken tuvaletler arka veranda (!) da egimli biçimde yer aliyor. KAFATASI MESELESI : Kabileler arasi savaslarda kimin kazandigi belli olsun diye ilk defa Iban yerlileri tarafindan uygulanan bir yöntem. Öldürdüklerinin kafasi kesilip kapiya asilmis..Korku salmak ve gerçek 'galip' bu sekilde belli olsun istenmis..Kim daha çok kafatasina sahipse 'sampiyon' o olsun istenmis.. Zamanla bütün kabilelere yayilmis bu yöntem .. Sonralari korkutma amaçli sembollere dönüsmüs bu gelenek (!). Halen kapilarda agaca oyulmus kafatasi tasfirleri görebilirsiniz. KABILEDE EVLILIK: Kabilelerde evlilik sart. Eslerden biri ölürse digeri 1 yil yas tuttuktan sonra tekrar evleniyor. Ayni kabileden evlilik yasak. Çünkü onlar bir aile. Tek odali yasamlarinda sex, daha çok çocuk için ve kisa süreli olurmus.. Gençler ormanda bulusurmus. Kadin ve erkek ayni önemi tasiyor ve bir aradayken asla cilvelesme olmuyormus. Bosanma neredeyse imkansizmis.. Çocuklarin yatili okula gittigi köyde aksamlari çalistirilan bir de elektrik jeneratörü var. Evlilikler, 'Longhouse'lar arasinda gerçeklesiyor. Yilin belli zamanlarinda düzenlenen festivallerde tanisiyorlar, aileler araciligiyla nisanlaniyorlar. Evlenmeden önce seflerin katildigi toplantida betel-nut palmiyesi meyveleri yere çarpilarak esit gelmesi saglaniyor. Bu durumda evlilik düzgün gidecektir. Dügünler önce erkek evinde 24 saat, sonra kiz tarafinin 'Longhouse'nda ayni süre yapiliyor. Sonra nehir kiyisinda yasayan bütün uzunevlerin sefi tarafindan sertifika verilerek onaylaniyor. Evli çift hangisinin evi müsaitse oraya yerlesiyor. Degil ise bir oda ilave ediliyor. Disariya çalismaya gidenler 3 yil içinde dönmezlerse odalari iptal ediliyor. Bütün dügünler festivalere denk getiriliyor ki kalan yiyecek ve içecekler degerlendirilsin. Hiçbir gidanin tanesi bile atilmiyor. ERKEKLERIN ERKEKLIGI: Ormanda test ediliyor.Hayvan vurmaktan, eve getirilecek hizmetlere göre vücutlarina basari dövmeleri yapiliyor. Bazilari çengelli bir sisle penis'lerine bir çesit 'piercing' yapiyor. Kurutulmus palmiye yapragina sardiklari tütün ve otlardan olusturduklari sigarayi içiyorlar. Gördügüm kadariyla hem de çok içiyorlar. Bunlara zaman zaman pirinç'ten elde ettikleri sarap ve viski eslik ediyor. Bize de ikram ettiler tabii… Dövme, sadece erkeklere yapiliyor. PENAN'LAR: Artik yüksek tepelerden ovaya inmisler. Devlet onlara toprak vermis ve daha düzgün 'longhouse'larda daha modern yasam içindeler. Külot yerine kabak'tan kiliflar giyen çiplak Penan'lar ise yine yükseklerde ama sadece 300 tane kalmislar. ORANG ULU KABILESI: Dünyada dövme yaptirma gelenegi bu kabileden çikmis.Ayrica efsanevi yarik kulakli kadinlar burada.. OK ZEHIRI: Ipoh agacindan elde ediliyor. KANO: 20cm suda alti kisiyle gidebilen kiçtan motorlu kanolar White Maranti adli devasa bir agaçtan yapiliyor. Sudaki tomruklar üstünden ve kayaliklardan bana misin demeden geçen kanonun yapildigi saglam-esnek-hafif bir agaç. ENDEMIK: O bölgeye özgü ender bulunan ORANGUTAN: ORANG:Insan UTAN:Orman ..Evet orman insani Orangutan'lar özel olarak korunuyor. Hem Sarawakta hem de Sabah eyaletinde rehabilitasyon çiftlikleri var. Insana en yakin DNA'ya sahipmisler. Bir süre aynaya bakakaldigimizi hatirliyorum. MULU ve DÜNYANIN EN BÜYÜK MAGARALARI: Pervaneli uçaklarla önce Güney Çin Denizi kiyisindaki MIRI'ye,oradan da içerilerdeki Dünya doga mirasi MULU'ya ulasiliyor. Sarawak Chamber (oda genisligi 450-650metre) dan sonra en büyük magaralarin bölgesindeyiz. Çogu endemik 8bin bitki ve 20bin hayvan çesidinin yasadigi muhtesem yagmur ormanlari içinde nehir yoluyla (tabii ki kanolarla) ilk iki magaranin eteklerine ulasiyoruz. Özel tahta merdivenli yamaç tirmanislari ile önce wind cave (rüzgar magarasi), sonra da içinden nehir akan ve 129,5 km uzunlugundaki Clearwater (berrak su) magarasina çikiliyor. Magara girisindeki buraya özgü tek yaprakli bitkiler (monoclia pandula) dikkatimizi çekiyor. Rüzgar magarasindaki insana benzer olusumlardan sonra gözsüz baliklarin yasadigi yer alti nehirli 'clearwater' sasirtiyor. Ama esas sasiracagimiz ve yorulacagimiz iki magara ögleden sonra bizi bekliyor. Arada nehir banyosu ve nehir yolunda ugradigimiz modernlesmis Penan köyü Batu Bungan bizi dinlendiriyor. Bölgenin ve eyaletin en büyük dagi GUNUNG MULU (2376m.) da burada bulunuyor. DÜNYA MIRASLARI: Unesco dünya kültür mirasi olabilmek için alti kriterden birinin, doga mirasi olabilmek için dört kriterden birinin olmasi gerekir. Mulu, dört kriterin hepsini birden barindiriyor. YÜRÜYÜS MARATONU: Evet... Üç milyon yarasanin barindigi, dünyanin agzi ve iç pasaji en büyük magarasi 'Deer Cave' ve yanindaki 'Lang's Cave'e ulasmak için 3.8 km yürümek ve oralarda da yüz metrelerce tirmanmak zorundasiniz. Dönüsü de hesaplarsaniz dokuz km'yi gözden çikarmalisiniz. Ama degiyor tabii... Muhtesem yagmur ormanlarinda, dünyanin en yüksek agaçlari altinda günes görmeden, arada yagan yagmurun damlasini hissetmeden özel yapilmis tahta yollardan yürümek zor degil. Bizim gibi sabah baska magaralarda pestiliniz çikmamissa. .Üstelik ben hastaydim galiba degil mi?! Üstelik doktorlar kesin yorulmayin dememisler miydi?! ..Eee bu gezginlik de bir çesit gizli delilik degil mi? Allah'tan gezerek tedavi oluyoruz (bir süreligine). Neyse iste dünya mirasi muhtesem magaralar. Birinde (Langs cave) kirlangiç yuvalari, digerinde (Deer cave) milyonlarca yarasa tavana siyah hali sermissiniz gibi...Yarasalar, Her aksam ayni saatte (18.00e dogru), bin ila 5binlik gruplar halinde, sirayla havalaniyorlar. Mükemmel bir organizasyon, itis kakis yok. Özel bir uçma teknigiyle kara yilan bulutlari halinde bir gecede yiyecekleri (15 ton) avlarina yollaniyorlar. AFRODIZYAK KIRLANGIÇ YUVALARI: 100-150m. yükseklikteki tavanlardan sarkitilan iplere tirmanan yerliler tarafindan tek tek toplanan yuvalar, özel bir operasyonla tüylerinden, çerçöpünden temizleniyor. Degisik çay, çorba, pastil v.b. preparatlari halinde satiliyor. Özellikle afrodizyak (cinsel güç arttirici), romatizma, bagisiklik sistemi güçlendiricisi olarak çok talep görüyor.'Hüner'in , kirlangiçin yuvayi yaparken salgiladigi agiz sivisinda oldugu söyleniyor. Bu alandaki endüstri, magaralari çok hirpalamis burada yasaklanmis. Ama eyaletin baska magaralarinda ve Sabah eyaletindeki diger magaralarda sürüyor. MIRI-Niah Magarasinda kirkbin yillik iskelet: Miri, 2008 ve 2009da Malezya'nin en temiz sehri seçildi. 1910'da basit bir sahil kasabasi iken dagda petrol bulununca hizla sehirlesti. 330bin nüfusu ve 80km uzanan sahil seridi var. Ama asil önemi 2 saat uzakliktaki Niah magarasindan geliyor. Malezya'daki ilk insan bulgusu burada bulunmustur. 40bin yillik iskeletin kafasi, milli park içindeki müzede sergilenmektedir. Magaranin diger özelligi, binlerce kirlangica ev sahipligi yapmasi. Kirlangiç yuvasi toplama islemi Iban ve Penan yerlileri tarafindan ortaklasa yapilirdi. Alt bakim Iban'lar tarafindan, toplama islemi Penan'lar tarafindan. Simdilerde de toplama isleminde yerliler kullanilmakta. YAG PALMIYESI: Bütün Malezya'da yol boyunca göreceginiz palmiye ormanlari, sadece yagi için üretilen palmiye türüdür. Ekildikten iki sene sonra çikan tohumlardan elde edilen yag, biodiesel yapiminda, kozmetikte ve rafine edilerek mutfakta kullaniliyor. EN YÜKSEK AGAÇLAR: Menggaris tree:60-70m. Seraya Majau:42-50m. SABAH EYALETI VE KINABALU DAGI: Üç milyon nüfuslu eyalette 32 etnik grup var. 32 ayri lisan konusuluyor. Bunlara Malay ve Çinliler dahil degil, tabii Hintliler de. Baskent Kota Kinabalu, besyüzbin nüfusuyla güzel bir kiyi sehri. Karsisindaki adalardan Sapi'ye gidip dalis yapabilir, yemek yerken etrafinizda dolasan Commodor ejderhasi familyasindan ürkütücü Monitor'lara yiyecek atabilirsiniz. Bu eyaletteki 25 bölge yerlilerinin hepsinin festivalleri var. En karakteristik kabileler KATAZAN (sehirde yasiyorlar), BACAU (balikçilikla geçiniyorlar), MURUT (Iban'lar gibi nehir kiyisinda yasiyorlar). Bu eyaletteki dünya mirasi; 4095m yükseklikteki KINABALU dagi ve çevresi. Ayni zamanda bütün Güneydogu Asya'nin da en yüksek dagi. Orman tepelerinden ip köprülerle geçip, eteklerdeki Poring kaplicalarinda keyif çatabilirsiniz. Daha sonra nehirlerden birinde derecesine göre rafting yapma sansiniz var. Dogal park içindeki bütün oteller ya da tatil köyleri gayet rahat ve güvenli. Bütün romanslarinizi harekete geçirecek muhtesem manzaralar, saganak geçislerle daha çok büyülüyor. RAFFLESIA:Dünyanin en büyük efsane çiçegi.. Onu görmek büyük bir sans. Agacin bir dalinin topraga girip 1.5m. sonraki çikisinda olusuyor. Tomurcuk olduktan dokuz ay sonra 4-5 günlügüne açiyor. Bu nedenle ne zaman nerede açacagi bilinmiyor. 60-100cm çapinda. Daha çok Nisan aylarinda görülüyor. Biz, Kinabalu dagi eteklerinde 3 Mayis'ta gördük. Tabii özel bahsislerle yönlendirdigimiz rehberler sayesinde.. Inanisa göre sans getiriyor. SANDAKAN: Kota Kinabalu'dan Sandakan'a yine ikramsiz ucuz uçaklarla yarim saatte inip Sepilok Orangutan merkezine gidiliyor. Oradan iki saatlik otobüs yolcululuguyla BILIT yagmur ormanlarina, oradan da motorlu kanolarla Kinabatangan nehrinin kollarinda bulunan tesislere gidiliyor. Artik, endemik kirmizi uzun burunlu Proboscis maymunu ve dünyanin nadide kusu Hornbill'ler bizi bekliyor. Dönüs yolunda ünlü kirlangiç magarasi Gomantong'u unutmamak gerekiyor.. Eyaletin en büyük nehri Kinabatangan (560km, ortalama 6m derinliginde)'in kollarinda motorlu kanolarla seferler yapiyoruz. Bana Amazonu hatirlatiyor. Maymun ve kus türleri arasinda yine sürüngenler görerek boynuzlu kuslarimizin sarkilarini dinliyoruz. Sular yüksek oldugu için timsahlari göremiyoruz ama proboscis ve Hornbill'lerin tadini çikariyoruz. Su mandasi, Amazonlar'daki gibi yine ortalarda yok. Nehir kollarindan birindeki bir müslüman köyünü ve okul çocuklarini ziyaret ediyoruz. Basi örtülü minicik kizlar, içimizi sizlatiyor. En az 3-4 çocuklu ailelerin, mecburi 12 yillik egitimin, cip ve arabalarin girdigi köy, bizi sasirtiyor. BIRAZ BILGI: MALEZYA: 27 milyon nüfus, 330bin kmkare.Iki baskentli.1. Baskent Kualalumpur (yasama ve yargi),2. baskent Putrajaya (yürütme) ..2020'de gelismis ülke seviyesini hedeflemis Malezya, Güneydogu Asya krizinden etkilenmis görünüyor. Bunun huzursuzlugu, müslüman Malay'lara her konuda öncelik vermenin diger etnik gruplarda yarattigi huzursuzluk ile pekisiyor. 13 eyaletlik Malezya'da eyalet, babadan ogula geçen sultanliklarla idare ediliyor. Bunlarin basi, sira ile 5 yil süre için Malezya Krali oluyor. Bu sistemi ile Malezya, dünyada krali bes senede bir degisen tek monarsik ülke. Malakka, Penang, Sabah ve Sarawak'ta ise atanmis vali var. Vali anayasanin verdigi yetkiler ile eyaleti yönetir ve müslüman olmak zorundadir. Eyaletlerin kendine özgü göçmen kurallari vardir. Islami mahkemelerin giderek daha fazla iddiali olmaya baslamasi, müslüman olmayan nüfusun haklarini ihlal ederken refah içindeki ülkenin sosyal düzenini tehdit ediyor. Oysa Malezya, isleyen demokrasisi, saglam ekonomisi ile ülkedeki en önemli üç etnik grup olan Malaylar, Çinliler ve Hindular arasindaki uzlasma ortami ile övünüyordu. Yasalara göre müslümanlarin din degistirmesi yasak ama diger din mensuplarinin müslüman olmasinda engel yok. Müslümanlar seriat mahkemelerinin himayesinde olduklarindan olmayanlar laik mahkemelerde temyize gidemiyor.

Attila Atasoy Mayis 2009